Katatimno-imaginativna psihoterapija (KIP) koristi proces imaginacije kao sredstvo promene i isceljenja.
To je povezuje sa veoma drevnim i široko rasprostranjenim tradicijama isceljenja, jer se ljudska sposobnost da izrazi situaciju kroz slike i da razume nov pristup problemu pomoću slika i metafora od davnina koristila u svim poznatim šamanskim ritualima, u kojima su isceljujuće slike uvek igrale centralnu ulogu.
Značaj snova bio je poznat još u Drevnom Egiptu (starozavetna priča o faraonovom snu o debeloj i mršavoj stoci, koji je Josif uspeo da protumači). Isceljujući san i obrada sadržaja tog sna takođe su igrali centralnu ulogu u grčkom Epidaurusu. U srednjem veku, oko 1550. godine, u okviru svog programa duhovnih osamljivanja Ignasio de Lojola je razvio metod duhovnog isceljenja i razvoja zasnovan na slikama.
Upotreba hipnagoških slika u psihoterapiji ima dugu istoriju.
* Prvi put je registrovana u čuvenom slučaju Ane O. u studijama histerije Brojera i Frojda 1895. godine (1).
* Psihoanaliza se u svojim začecima početkom 20. veka bavila mogućnošću tumačenja i terapijske upotrebe snova (Frojd, tumačenje snova), ali se slabo bavila drugim procesima imaginacije. Stoga je ostala na nivou epizodnih otkrića.
* Psihoanalitičar Silberer eksperimentisao je oko 1909. godine sa namerno isprovociranim snovima na pragu između sna i budnosti i utvrdio da ovi snovi sadrže prigodne simboličke izraze prethodno doživljene emocionalne napetosti i različitih raspoloženja.
* Bečki psihijatar Frank je 1913. godine ponovio ispitivanje spontane pojave hipnagoških vizija u stanju duboke relaksacije. Svoju tehniku je nazvao “katarzičnom metodom” (2), koristeći Brojerov stari izraz.
* K.G. Jung je preporučivao svojim pacijentima da se putem imaginacije povežu sa svojom podsvešću kada su kod kuće. Ovaj proces je nazivao “aktivnom imaginacijom” (1916).
* 1922. godine poznati nemački psihijatar Krečmer (3) predložio je novi opis ovog fenomena. Nazvao je ove unutrašnje vizije “Bildstreifendenken”, što znači razmišljanje u obliku filma. Pokazao je koliko su one blisko povezane sa procesom snova koji je proučavao Frojd.
* I.H. Šulc je 1932. godine otkrio da se spontano zamišljanje boja i slika dešava u stanju duboke relaksacije prilikom autogenog treninga. K. Hapih je 1932. godine opisao kako je pacijente uvodio u stanje blage relaksacije, predlagao im da zamišljaju motive, a zatim ih verbalno podržavao tokom njihovog maštanja.
Lojner je započeo svoj rad oslanjajući se na ove ideje 1948. godine, u svojoj dvadeset devetoj godini. Činilo mu se da nivoi “imaginativne svesti” imaju ogromnu terapijsku moć. Počeo je sistematski da istražuje zakonitosti ovih nivoa svesti, omogućavajući zdravim i neurotičnim pacijentima da zamišljaju motive u eksperimentalno promenljivim uslovima. Želeo je da otkrije da li je maštanje na javi tačan i ponovljiv odraz stanja unutrašnje duše i da li se na njega može terapijski uticati.
Objavio rezultate svojih istraživanja 1955. godine u radu “Eksperimentalna vođena imaginacija kao klinička metoda psihoterapije”. Opisao je proceduru rada u istom obliku koji se i danas koristi i dao dobre tehničke smernice o tome kako se nositi sa poteškoćama koje mogu nastati u procesu imaginacije. U ovom radu su opisani mnogi motivi koji su kasnije prihvaćeni kao “standardni” (livada, potok, planina, kuća, vlastito ime, značajna osoba(osobe), autostopiranje, rupa u blatu, ulaz u pećinu) i eksperimentalnim putem su utvrđeni važni temelji terapijske efikasnosti.
Na primer, Lojner je otkrio slike koje su se redovno javljale kod ponovnog zamišljanja istog motiva i izgledale su kao izraz specifičnog problema sudeći po njihovoj simbolici (takozvane “fiksne slike”). Kada je ispitaniku objašnjena simbolika slika, a zatim mu predloženo da ponovo zamisli motiv, nastala je nova slika (takozvani “fenomen transformacije”), ali tek nakon što je data verodostojna interpretacija.
Namerno date lažne interpretacije nisu izazivale nikakve promene. Na slike se takođe nije moglo uticati hipnotičkom sugestijom. Očigledno nisu zavisile od volje subjekta, jer se nisu mogle namerno proizvesti niti namerno izbeći. Svaka osoba je mogla da stvori isključivo svoj tip slike.
“Na osnovu opsežnog kliničkog iskustva, psihoanalitičke obuke i istraživanja koja je sprovodila moja grupa i drugi zainteresovani terapeuti u proteklih 18 godina, formulisao sam i precizno opisao osetljiv sistem psihoterapije koji može pružiti psihodinamski materijal potreban za istinsku dubinsku psihoterapiju. Ova terapija može za kratko vreme ublažiti akutni neurotični poremećaj (10). Hronični slučajevi mogu se izlečiti za mnogo manje vremena nego što je obično potrebno za psihoanalizu. Poremećaji koji traju i do 15 godina uspešno su lečeni (11-13). Povoljni rezultati dobijeni pomoću ove metode bili su stabilni u narednom periodu praćenja i do 6 godina. Terapija je u proseku trajala 40 sati, a raspon je bio od 1 do 160 sati. Metoda je dizajnirana da se primenjuje korak po korak, tako da čak i polaznici koji još nisu završili obuku mogu ostvariti dobre rezultate pod supervizijom. Uprkos širokoj upotrebi i efikasnosti kod različitih poremećaja, otkrio sam da metoda ne pomaže kod psihoza i bolesti zavisnosti.”
Lojner je 1955. godine objavio rad pod nazivom “Konfrontacija simbola – neinterpretabilna procedura u psihoterapiji”, a 1957. godine još jedan rad — “Simboldrama – aktivna neanalitička procedura u psihoterapiji”.
U oba ova eseja opisao je osnovne koncepte efikasne terapijske upotrebe simboličkih figura: Lojner je stimulisao zamišljanje drevnih simbola, predlažući pacijentima da zamisle i neko vreme posmatraju rupu u blatu ili ulaz u pećinu, a zatim bi im predložio da zamisle da nešto izlazi iz te rupe ili pećine. Ove slike su često izazivale izraženu anksioznost kod ispitanika. Lojner je govorio o “džinovskom bauku” koji se povremeno pojavljivao. U nastavku je zahtevao od ispitanika da, uprkos svom strahu, posmatraju ta stvorenja, a zatim ih detaljno opisuju. Nakon najviše trideset minuta, stvorenja su postajala znatno prijateljskije nastrojena i/ili slabija. Zatim je ohrabrivao ispitanike da se polako približe stvorenju i, ako je moguće, da ga pomaze. Lojner je ovu seriju događaja tumačio kao pronalaženje važnih simbola za katarzični odliv afektivnog uzbuđenja i asimilaciju odbačenih kompleksa i pretpostavljao je da bi terapija mogla da se skrati zahvaljujući ovoj seriji događaja.
Upoznavajući se sa različitim terapijskim “principima usmeravanja”, 1957. godine razradio je ovu tehniku konfrontacije koju je nazvao “simboldrama”.
Dao je smernice o “uništavanju i smanjenju”, “hranjenju i obogaćivanju” (na primer, hranjenjem životinja), “pomirenju i prihvatanju” (na primer, pomoću maženja), “povezivanju i pridruživanju” (istovremenim otapanjem ili izjedanjem čitave slike), kao i upotrebi “tečnosti sa magijskim uticajem” (posebno krvi, sperme, vina, otrova, ali i vode) i pomoćnika u vidu “unutrašnjih vođa” (poznatih i prijateljski nastrojenih simboličnih bića). Ovde se jasno vidi velika sličnost sa jungovskom psihologijom i svetom bajki i mitova.
Lojner je svoje ideje za rad sa simbolima crpeo iz ovih izvora. Koristeći ove smernice, terapeut je kroz stimulaciju i navođenje mogao izazvati neverovatne transformacije simbola. Ove transformacije su direktno vodile ka ozdravljenju, dok obično reprodukovanje sećanja na teške situacije u mašti nije donosilo nikakve promene. Slike su očigledno odražavale psihološku situaciju, a njihove transformacije mogle su se postići na dva načina — tako što bi ispitanik doneo novu odluku nakon dobijanja jasne interpretacije, ili drugim ponašanjem ispitanika koje bi terapeut predložio na simboličkom nivou.
Lojner je naglašavao da suočavanje sa simbolima zahteva iskusnog terapeuta, jer se mogu očekivati iznenađenja. Njegove procedure deluju zapanjujuće smelo, posebno imajući u vidu koliko je današnjih saznanja u to vreme bilo nepoznato. Uspešno prevazilaženje uznemirujućih situacija uz pažljivu terapijsku pratnju danas je uobičajena praksa, ali ona nije postojala sredinom 1950-ih, jer su prvi radovi Skinera, Volpea i Ajzenka tek tada bili objavljeni.
Uobičajena pozicija za terapiju tog vremena bio je princip slobodno lebdeće pažnje. Ali, nakon nacističkog ludila i rata, mnogo toga je trebalo “prosejati”, tradicionalni stavovi više nisu bili neupitni, valjalo je izgraditi nove orijentire.
Razumevanje simbolike slika produbljeno je u radu “Pejzažne slike kao metafora dinamičkih struktura”, objavljenom 1959. godine. Lojner je opisao fundamentalne dijagnostičke strukturne karakteristike pejzažne panorame koje razlikuju neurotičare od normalnih pojedinaca (jednoličnost, negostoljubivost i neplodnost, neuklopljivi kontrasti, sužavanje vidnog polja). Pokazao je različite terapijske razvojne linije u slikama (širenje i diferencijacija zdravih područja, razgraničenje i smanjenje neurotičnih područja) i na koji način terapeut može da ih podstakne.
Godine 1964. objavljena je knjiga “Asocijativna metoda u simboldrami”, u kojoj je Lojner opisao podsticanje asocijativnog procesa na nivou slike. Mogao je da stimuliše emocionalno nabijena slikovita sećanja koja su delimično bila povezana sa regresijom u raniji stadijum razvoja.
Metode vođene afektivne imaginacije su, takoreći, utemeljene u ovim radovima. U narednim godinama bile su pažljivije osmišljene sa teorijske tačke gledišta, u korak sa napretkom analitički orijentisane psihoterapije.
Modifikovane su u pogledu terapije i testirane na različitim grupama pacijenata. Utvrđeni su kriterijumi indikacija i karakteristike terapije, razvijeni su novi motivi za specifične probleme, a metoda je prilagođena različitim uslovima setinga (ambulantna i stacionarna individualna terapija, grupna terapija i terapija parova).
Lojner je 1970. godine objavio prvi sistematski uvod u GAI u vidu knjige, a kasnije, 1985. godine, i detaljan udžbenik. Udruženje AKGB (Arbeitsgemeinschaft für Katathymes Bilderleben), osnovano 1974. godine, ponudilo je institucionalni okvir za promociju naučne interpretacije procesa imaginacije i za razradu sistematskog programa obuke GAI terapeuta. Nekoliko godina kasnije, osnivanje GAI društava dogodilo se i u drugim evropskim zemljama (posebno u Švajcarskoj, Austriji, Švedskoj i Holandiji). Kongresi GAI održavaju se svake dve do tri godine, počev od 1978.
